Vatnajökulsþjóðgarður

Jæja, þá er ég að fara að stíga fyrstu skrefin í blogg-heiminum. Ástæðan fyrir því er umræðan sem hefur undanfarna daga verið í gangi um Vatnajökulsþjóðgarð, á bloggsíðum Hjalta Þórs bæjarstjóra á Höfn og Gunnlaugs Ólafssonar frá Stafafelli. Ég ætla að leyfa mér að hafa einhverjar skoðanir á þessu máli... Hver eru markmið með stofnun Vatnajökulsþjóðgarðs? Ég er ekki alveg með markmiðin með stofnun Vatnajökulsþjóðgarðs á hreinu en ég býst við því að þau séu svipuð og markmiðin með stofnun og rekstri Skaftafellsþjóðgarðs, sem eru m.a. eftirfarandi (tekið úr drögum að verndaráætlun fyrir Skaftafellsþjóðgarð): 

1. að tryggja vernd landslags, lífríkis og menningarminja svæðisins
2. að náttúra svæðisins fái að þróast eins og kostur er eftir eigin lögmálum
3. að tryggja að komandi kynslóðir geti notið svæðisins til jafns við núverandi kynslóðir
4. að auðvelda almenningi aðgengi að þjóðgarðinum eftir því sem unnt er án þess að   náttúra hans spillist
5. að efla fræðslu um náttúru, sögu og mannlíf svæðisins
6. að stuðla að jákvæðri byggðarþróun á jaðarsvæðum
7. að efna til rannsókna á náttúrufari, menningarminjum og áhrif ferðamanna á þeim og stuðla að reglulegri vöktun á lífríki / jarðmyndunum / fjölda ferðamanna  

Fyrsta markmiðið, að “tryggja vernd náttúrunnar” hefur eitthvað orðið undir í umræðunni um Vatnajökulsþjóðgarð. Oft virðist vera að aðalmarkmið með stofnun þjóðgarðsins sé að auka ferðamannafjölda og að lengja dvalartíma ferðamanna á svæðinu. Jafnvel er búið að reikna út hversu margir ferðamenn munu leggja leið sína í þjóðgarðinn og hversu miklum peningum þeir koma til með að eyða... En sum svæðin geta ekki tekið á móti auknum ferðamannafjölda. Það er jákvætt fyrir íbúa suðausturlands að stofnun Vatnajökulsþjóðgarðs hefur væntanlega í för með sér að fleiri ferðamenn munu sækja þangað en gleymum ekki náttúruverndinni! Nauðsynlegt er að rannsaka náttúru, lífríki  og menningarminjar, svo eitthvað sé nefnt og fylgjast með áhrifum sem fjölgun ferðamanna kann að hafa á þau. Fyrir nokkrum árum voru gerðar kannanir á “þolmörkum ferðamennsku” á nokkrum vinsælum ferðamannastöðum, þ.a.m. í Skaftafelli og í Lónsöræfum. Niðurstöður úr þessum könnunum benda til þess að viss hópur ferðamanna sækist eftir því að ganga í ósnortinni náttúru, sjá sem fæst mannvirki og mæta kannski hreindýrum og kindum en helst ekki öðrum ferðamönnum. Spurning er hvaða þjónustustig er ásættanlegt fyrir þennan hóp.  

“Sjötta” markmið er að stuðla að jákvæðri byggðarþróun á jaðarsvæðum þjóðgarðsins, þ.e.a.s. að skapa ný atvinnutækifæri í sveitum við jaðar þjóðgarðsins. Á flestum “jaðarsvæðum” þjóðgarðsins er lítil fjölbreytni í atvinnumöguleikum; þar er annað hvort hægt að vinna við hefðbundinn landbúnað eða í ferðaþjónustu. Tekjur af landbúnaði eru oft það lágar að einhverjir fjölskyldumeðlimir þurfa að sækja vinnu annars staðar, alla vega hluta ársins. Og ekki geta allir  unnið í ferðaþjónustu, sem er þar að auki langt frá því að vera heilsáratvinnugrein. Því er mikil þörf á auknu atvinnuframboði í sveitunum, á aukinni fjölbreytni í atvinnutækifærum. Þar getur “fimmta” markmiðið með stofnun þjóðgarðsins komið við sögu, að “efla fræðslu”. Bygging á þjónustumiðstöðvum,  jaðarmiðstöðvum, gestastofum eða upplýsingamiðstöðvum (til að nefna einhver hugtök sem hafa verið notuð, með mismunandi merkingu, í hinum ýmsum skýrslum) við aðgangsvegi að vinsælum útivistarsvæðum (eins og t.d. Lónsöræfi og Heinabergssvæði) getur verið ein leið til aukins atvinnuframboðs á viðkomandi svæðum. Ég hef fullan skilning á því að æskilegt þykir að sá þjóðgarðsvörður sem verður ráðinn einhvern tíma í framtíðinni, verði með starfsstöð á Höfn. En ég er sammála Gunnlaugi að ferðamenn vilja fá upplýsingar um það svæði sem þeir ætla að heimsækja á því svæði, í nánd við náttúruna, við upphaf gönguleiða en ekki í kaupstað í nokkra tuga kílómetra fjarlægð. Mig grunar eins og Þorbjörgu á Hala (sjá athugasemd hennar við grein Hjalta bæjarstjóra) að gestastofa sem á að rísa á Stekkanesi komi til með að hýsa jöklasýninguna. Er það í samræmi við markmið Vatnajökulsþjóðgarðs? Ég vona að gestastofan verði eittvað meira en stækkuð og endurbætt útgáfu af jöklasýningunni. Úr síðari grein Hjalta, sem er bæði fróðleg og ítarleg, má lesa að það verði gert ráð fyrir uppbyggingu á upplýsingamiðstöðvum og landvörslustöðvum á nokkrum stöðum, m.a. í Lónsöræfum (sem ætti þó frekar að vera í byggð). Það er fagnaðarefni.  Fyrir stuttu mátti þó lesa í blöðunum að fjarveitingar til Vatnajökulsþjóðgarðs yrðu lækkaðar verulega. Ekki yrði lengur gert ráð fyrir uppbyggingu á nýjum landvörslustöðvum en í stað þess yrði samið við ferðafélög um landvörslu. Mér skilst að þegar hafi verið í gangi viðræður við ýmis ferðafélög um afnot af hluta af skálum undir gestastofu. Ekki voru landeigendur látnir vita um þessar viðræður. Það hefði verið sjálfsögð kurteisi að gera það. Ekki var t.d. rætt við Gunnlaug um afnot af hans skála í Kollumúla. Hvaða skilaboð fá landeigendur úr þessu? Mér finnst þó persónulega ekki gáfulegt að staðsetja gestastofu í Kollumúla. Fólk sem ratar þangað hefur yfirleitt þegar aflað sér upplýsinga annars staðar, s.s. í byggð. Eins og áður hefur komið fram, þá finnst mér að fólk ætti að geta fengið upplýsingar um Lónsöræfi, m.a. um lífríki, jarðfræði, gönguleiðir, hættur og búsetusögu svæðisins áður en það leggur af stað í ferðalag um svæðið, þ.e.a.s. í byggð, í Lóni.  En auðvitað væri ágætt að fá einnig skálavörð eða landvörð í Kollumúla, ekki síst öryggisins vegna. Ekki er GSM-samband í Lónsöræfum og NMT-kerfið verður bráðum lagt niður. Hefur verið hugsað út í það, hvað á að taka við, Tetra-kerfið eða verður svæðið (og mörg önnur svæði) algjörlega símasambandslaus?  

Sem ábúandi á Stafafelli fékk ég að fylgjast með viðræðum milli fulltrúa undirbúningsnefndar Vatnajökulsþjóðgarðs og landeigenda á Stafafelli og Brekku. Landeigendurnir sjá eðlilega engan ávinning við það að láta land til þjóðgarðs. Þau fengu fyrir tveimur árum drög að samningi í hendur, þar sem talað er  um “afsal á landi” og þar sem skyldum landeigenda eru reikilega lýst- en lítið er minnst á réttindi þeirra. Engin svör fengust við athugasemdum þeirra við plaggið né við skilyrðum sem þeir settu við mögulegan samning. Í grein Hjalta Þórs bæjarstjóra kemur fram að staðsetning á upplýsingamiðstöðvum ræðst af samningum við landeigendur. En ætti ekki frekar að snúa þessu við, að staðsetning á þjónustumiðstöðvum og landvörslustöðvum ræður að miklu leyti hvort árangur náist í samningagerð við landeigendur? Enginn semur um neitt nema hann viti á hvaða forsendum. Svo vilja sumir landeigendur frekar sjá einhverja greiðslu fyrir afnot af landinu, til að nefna enn eitt sjónarmið. Lónsöræfi er stórbrotið svæði, jarðfræðilega og náttúrufarslega áhugavert og með eindæmum litríkt. Um mjög stórt landssvæði er að ræða, stærra en “gamli” Skaftafellsþjóðgarðurinn. Því er skiljanlegt að landeigendur vilja fá eitthvað fyrir sinn snúð. 

Fleiri aðilar en raun ber vitni hefðu mátt koma að vinnunni við undirbúningi að stofnun Vatnajökulsþjóðgarðs. Til að nefna eitt dæmi, þá hafa þjóðgarðsverðir í Skaftafelli og Jökulsárgljúfrum, sem hafa starfað í mörg ár við daglegan rekstur þjóðgarðs tæplega fengið tækifæri til að tjá sín sjónarmið varðandi stofnun Vatnajökulsþjóðgarðs. Af hverju ekki? 

Í svæðisráðinu sitja fulltrúar náttúruverndarsamtaka, útivistarsamtaka, ferðamálasamtaka og bæjarstjórnar. En hver á að gæta hagsmuna landeigenda og bænda? Ættu þeir ekki að fá sinn fulltrúa? Ég hef einnig áhyggjur af svæðisskiptingunni innan þjóðgarðsins. Þessi skipting í fjögur svæði getur haft mikla samkeppni milli svæða í för með sér, þ.e.a.s. það er mikil hætta að það verði  einhver “hrepparígur” í staðinn fyrir samvinnu milli sveitarfélaga, eins og þessi samkeppni  um staðsetningu höfuðstöðvar, sem þegar er byrjuð sýnir fram á. Mig langar að sjá einn Vatnajökulsþjóðgarð með heildstæða stefnumótun og heilstæða ímynd, ekki fjóra litla þjóðgarða, í samkeppni við hvern annan.  Í tengslum við NEST-verkefnið hefur mikil samvinna milli Hornafjarðar og Skaftárhrepps verið í gangi. Verður nú dregið úr þessari samvinnu? 

Ég vona svo sannarlega að væntanleg staðsetning gestastofunnar á Stekkanesi ýti ekki undir val á vegstæði nr. 3. Ég sé ekki alveg hvaða kosti þetta vegstæði hefur yfir aðra möguleika, nema að það styttir vegalengdina á Höfn aðeins meira en hinir valkostirnir. Ókostir eru þar á móti margir: neikvæð umhverfisáhrif á leirusvæðið eru mest, vegurinn er dýrastur og hann kemur til með að skerða þetta stórkostlega útsýni yfir fjörðinn og skriðjöklana. Fullyrt er að meirihluti íbúa á svæðinu styðji tillögu nr. 3. Meirihluti hvaða íbúa? Ekki eru flestir Nesjamenn sammála þessu. Ekki er ég sammála þessu heldur. Hefur þetta verið kannað eða er þetta bara svona tilfinning að flestir velji leið nr. 3? 

Ég vona að ég hef ekki verið of neikvæð, því ég bind eins og margir aðrir miklar vonar við stofnun Vatnajökulsþjóðgarðs. En ég hef einnig áhyggjur. Ég vona að það verði ekki hlaupið af stað án þess að undirbúa sig nógu vel og ég vona að það takist að byggja upp glæsilegan þjóðgarð, í sátt við sem flesta íbúa sveitarfélags. Stofnun Vatnajökulsþjóðgarðs hefur alla vega nú þegar haft jákvæð áhrif í Skaftafelli, þar sem loksins (eftir margra ára fjársvelti) fékkst fjármagn til að endurbæta snyrtinguna sem var orðin þjóðgarðinum til háborinnar skammar. Ég hef verið svo heppin að geta skoðað margar lítt þekktar náttúruperlur í sýslunni, sem eru þess virði að kynna fyrir ferðamönnum. Til að minnka álag á vinsælustu ferðamannastaði er ágætt að beina ferðamönnum að öðrum, jafn athyglisverðum en lítt þekktum stöðum- og fræða þá um náttúru og sögu þessara staða. En vernd á náttúru og lífríki mætti fá aðeins meira áherslu í stefnumótun þjóðgarðsins en hingað til virðist hafa verið. Og æskilegt væri að hlusta í aðeins meira mæli á íbúa svæðanna við jaðar Vatnajökuls og á aðra sem hafa áhuga og skoðanir um málefni Vatnajökulsþjóðgarðs. Þeir hafa rétt á því að fá upplýsingar um væntanlegar framkvæmdir, útfærslu þjónustunets og fleira.

Athugasemdir

[Þórbergur Torfason, 19.11.2007 kl. 02:00]

Helga. Ég vil benda þér á héraðsfréttablaðið Eystra Horn sem kemur út vikulega. Þangað eiga greinar um þetta efni fullt erindi. Þessar bloggsíður lesa um 15% íbúa sveiterfélagsins en þeir eiga skilyrðislaust tilkall til að fá að fylgjast með allri umfjöllun um hann. Auk þess vantar tilfinnanlega almennilegt efni í blaðið og þar sem þjóðgarðsumræðan er komin á flug, er algert skilyrði að únfari fram í blaðinu en ekki í undirheimum bloggsins. Þesi grein þín á fullt erindi fyrir augu allra.

Aðeins eitt. Leið 1 er einungis tillaga vegagerðar. Leið 3 er sú leið sem bæjarstjórnin hamrar á. Ég veit ekki hvaða almenningur er fylgjandi þeirri leið með þeim. Hef ekki séð eða tekið þátt í þeirri skoðanakönnun.

[Helga Davids (IP-tala skráð) 19.11.2007 kl. 09:50]

Sæll Þórbergur,

 Takk fyrir ábendinguna! Ég er búin að leiðrétta mistökin.

[Sigurgeir Jónsson, 24.11.2007 kl. 23:34]

Við lestur laganna um Vatnajökulsþjóðgarð, verður manni ósjálfrátt hugsað til þjóðlendulagaqnna, og framkomu ríkisvalds og dómsvalds við landeigendur, þar sem heimildaskáldsaga er notuð sem sönnunargagn, þótt hún sé skrifuð 400 árum eftir að þeir atburðir gerðust sem þar er lýst.Því miður eru ekki til nein samtök landeigenda  á íslandi sem eru fær um að verja hagsmuni landeigenda.Bændasamtökin gera það ekki.Líka eru margir landeigendur í dreifbýli ekki með neinn búskap.Sveitarfélög í dreifbýli hafa ekki heldur sýnt mikla tilburði í að verja rétt landeigenda í sveitarfélögunum, þótt undantekning sé þar á, samanber Grýtubakkahrepp.Landeigendur sem eiga land að fyrirhuguðum Vatnajökulsþjóðgarði eiga að láta það verða sitt fyrsta verk að stofna samtök landeigenda að Vatnajökulsþjóðgarði, því einsýnt er að bæjarstjórn sveitarfélagsins Hornafjörður mun ekki gæta hagsmuna landeigenda í samningum við ríkisvaldið við Faxaflóa,ekki frekar en þegar landi var rænt, með framkvæmd þjóðlendulaganna.Þessi skrif mín koma aðeins til af því að ég tel að Vatnajökulsþjóðgarður verði aðeins sá þjóðgarður sem ég held að allir vilji að hann verði, að framkvæmd hans verði í samvinnu við landeigendur.Sjálfur hef ég engra hagsmuna að gæta nema sem tilvonandi gestur í þjóðgarðinum.